Θυμάμαι που μας έλεγαν στο σχολείο ότι ο πατριωτισμός είναι καλός ενώ ο εθνικισμός είναι κακός. Με την έννοια ότι πρέπει να αγαπάμε την πατρίδα μας, χωρίς να μισούμε τους ‘απέξω’. Αυτό το σχήμα μπορεί όμως να λειτουργήσει μόνο στην περίπτωση που είναι δυνατή μια απτή, θετική απεικόνιση της έννοιας της πατρίδας. Όταν δηλαδή υπάρχουν ορατοί, πρακτικοί κοινοί στόχοι και συμφέροντα, που καλούν σε κοινή δράση, η οποία δημιουργεί και τη συνείδηση της κοινωνικής ομάδας. Πρακτικά, αυτό το σχήμα μπορεί να λειτουργήσει σε τοπικά και ατομικά προσδιορίσιμες ομάδες, όπου οι στόχοι και η λειτουργία τους είναι διαφανής και κατανοητή στα μέλη τους. Τέτοιο παράδειγμα κρατικού σχηματισμού αποτελούσαν οι αρχαίες ‘πόλεις-κράτη’: Τοπικά περιορισμένες και με πολίτες που λίγο πολύ γνωρίζονταν μεταξύ τους, τα κοινά συμφέροντα ήσαν πραγματικότητα και αποτελούσαν ρεαλιστικούς και γι’ αυτό σεβαστούς κρίκους που ένωναν τους πολίτες μεταξύ τους.

Στα σύγχρονα ‘αχανή’ όμως κράτη η μόνη έννοια που καλείται στο προσκήνιο είναι ο εθνικισμός. Γιατί πώς μπορεί σήμερα να προσδιοριστεί η (θετική) έννοια της πατρίδας, της χώρας; Πιο κοινό στοιχείο της ζωής και της καθημερινότητας μπορεί να ενώσει τον κάτοικο της Κρήτης με αυτόν του Έβρου; Αναγκαστικά, η μόνη συνεκτική έννοια που μπορεί να τους κρατήσει κάτω από τη σκέπη του κοινού κράτους, είναι το αρνητικό αντίβαρο των ‘έξωθεν κινδύνων’. Για τους παραπάνω κατοίκους, το κοινό τους στοιχείο είναι ο φόβος του εισβολέα. Απέναντι σε αυτό καλούνται να ενωθούν και να υπερασπιστούν τα ‘κοινά εδάφη’ από εξωτερικές επιθέσεις, την ‘κοινή εθνική συνείδηση’ από αλλότριες αλλοιώσεις (η οποία ‘εθνική συνείδηση’ παραδόξως οριοθετείται από την ύπαρξη του ίδιου της του ‘εχθρού’!).

Φυσικά, επισήμως η έννοια του έθνους προσδιορίζεται και νομιμοποιείται με επίσημα ‘διαπιστευτήρια’: κοινή ιστορία, γλώσσα, θρησκεία - κι εδώ εντοπίζεται και η διαπλοκή των δύο εννοιών ‘πατρίς-θρηκεία’, που λειτουργούν μεταξύ τους συμπλεγματικά. Οι παραπάνω όμως, συσχετισμοί παραμένουν θεωρητικό άρμα και καθόλου δεν αφορούν την καθημερινή, πρακτική πορεία του ατόμου-υπηκόου, και τη σύμπλευσή του με τους υπόλοιπους ‘υπηκόους’. Αντίθετα μάλιστα, και αυτές υποτάσσονται στις εθνικές σκοπιμότητες, μορφοποιούμενες αναλόγως και καταλήγοντας δικό τους υποχείριο και υπο-δεκανίκι.

Κοινός φόβος λοιπόν, απέναντι στην εξωτερική απειλή (εδαφική, πολιτική, πολιτιστική) είναι το συστατικό στοιχείο του έθνους. Φόβος φυσικά καλλιεργήσιμος και υποβόλιμος - η γκλίτσα του βοσκού στο ‘εθνικό’ μάντρωμα. Φυσικά, ο φόβος αποτελεί μια απλή και άκρως αποτελεσματική μέθοδο: Διασπείρεται εύκολα (σε αυτό το σημείο υπάρχει και ‘αλληλοβοήθεια’ των γείτονων χωρών), εξουδετερώνοντας τις λογικές αναστολές και δίνοντας τροφή στα άλογα ανθρώπινα ένστικτα. Έτσι ο πολίτης μετατρέπεται με απλές κινήσεις ‘ματ’, από πολιτικό oν σε φοβισμένο, ανασφαλή υπήκοο, που ζητά προστασία από τη ‘μητέρα πατρίδα’. Προσχωρώντας υπό συνθήκες πίεσης και συναισθηματικής φόρτισης στη συνθήκη ‘εθνικής ταύτισης και συσπείρωσης’.

Ένα θαυμάσιο παράδειγμα μπορεί κανείς να δει στην ταινία «Το σκοτεινό χωριό» (Σιάμαλαν, 2004): Ένα ‘υπόδειγμα’ αυτάρκους και αυτόνομης κοινότητας, από το οποίο όμως κανείς κάτοικος δεν τολμά να ξεμυτίσει, αφού έξω από αυτό καραδοκούν τερατόμορφα πλάσματα έτοιμα να τον κατασπαράξουν. Τα οποία, όπως στο τέλος αποκαλύπτεται, δεν είναι άλλα από τους ίδιους του ‘προεστούς’ τους χωριού, που, φορώντας τραγόμορφες μουτσούνες δολοφονούν εν ψυχρώ τους παραβάτες, προκειμένου να συντηρήσουν το φοβικό μύθο που οι ίδιοι δημιούργησαν - το άβατο των συνόρων και τη φονική εξουσία τους συνάμα.

Όλα τα σύγχρονα κράτη βασίζονται και καλλιεργούν την έννοια της πατρίδας, δηλαδή της εθνικότητας, αφού, λόγω της μεγάλης εδαφικής τους επικράτειας, δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν απτούς συνεκτικούς κρίκους που να συνδέουν και να αφορούν το σύνολο των πολιτών τους. Έτσι η πατρίδα, με τη συνεπακόλουθη εθνική υπερηφάνεια και ανωτερότητα, η οποία προσδιορίζεται από κάθε κράτος ανάλογα με το ιστορικό παρελθόν που προσφέρει η τοπική του επικράτεια, χρησιμοποιείται συστηματικά και επισταμένα, γεγονός που αποδεικνύουν οι εθνικιστικές εξάρσεις που ανθούν σε όλες τις ευρωπαϊκές και όχι μόνο χώρες.

Ροζίτα Σπινάσα